EDEP NEDİR?

EDEP [1]

* Edep, kelime anlamı ile, meşru bir davranışta yansıması gereken güzel görünümdür. Bu güzellik, ya dinden kaynaklanır veya akıllı insanların toplumları nazarında varolur. Dua ederken veya bir arkadaşla karşılaşıldığında gözetilecek edep kuralları gibi. Buna davranışın zarifliği de denebilir. Edep mutlaka meşru olan, yasak olmayan konularda söz konusu olabilir. Buna göre zulmün, ihanetin, yalanın, çirkin ve iğrenç işlerin edebi olmaz. Ayrıca ancak irade sonucu olan ve birden çok alternatifi olan hareketlerde gerçekleşebilir.

Çünkü ancak o takdirde bu hareketin bazı türleri edepli ve diğer bazıları edebe aykırı olabilir. Meselâ İslâm'da yemek yeme edebi gibi. Bu edebin en önemli kurallarına göre, yemeğe besmele ile başlayıp Allah'a hamdederek son vermeli ve tam doymadan önce sofradan kalkmalıdır. Başka bir örnek, namazda oturma edebidir. Bunun için vücudu dengede tutacak şekilde sol yan üzerine oturup, sağ ayağın üstünü sol ayağın iç kısmı üzerine koymalı, elleri diz kapaklarının üzerine koymalı ve gözleri kucağına doğru bakmalıdır.

O hâlde edep, iradeye bağlı davranışlardaki güzel görünüm demek-tir. Güzellik de asıl anlamı ile hayatın amacına uygun olma anlamını taşır. Bu anlamı ile güzellik, değişik toplumların bakışlarına göre fark-lılık göstermez. Fakat pratikte örnekleri açısından çok büyük farklılıklar gösterir. Kavimlerin, milletlerin, dinlerin, mezheplerin, hatta aile gibi küçük toplumsal birimlerin değişmesiyle, edeple ilgili davranışların güzel veya çirkin olarak belirlenmesinde farklılık görülür.

Bir kavimde öyle edep kuralları geçerli olur ki, bunlar diğer kavimler tarafından bilinmez. Bir kavim tarafından hoş karşılanan öyle edep kuralları olabilir ki, bunlar diğer kavimler tarafından çirkin görülerek kınanır. Meselâ insanların birbirleri ile karşılaştıklarındaki selâmlaşma geleneği gibi. Bu gelenek İslâm'da selâm vermek şeklindedir. Allah'tan gelen, mübarek ve temiz bir iyilik temennisi olarak uygulanır. Bazı kavimlerde şapka çıkararak, bazılarında eli baş hizasına kadar kaldırarak, başka bazılarında başı eğerek, rükû ederek (belden eğilerek) veya başı sallayarak yerine getirilir. Nitekim kadınlarla karşılaşıldığında batılıların yaptıkları öyle uygulamalar var ki, İslâm bunları çirkin görerek kınamaktadır. Toplumdan topluma değişen böyle uygulamaların örnekleri çoktur.

Yalnız bütün bu farklılıklar, örneklerin belirlenmesi aşamasında görülür. Yoksa gerek davranışlara yansıması gereken güzel görünüm anlamındaki edebin temelinde ve gerekse edebe uygun davranışların takdir edilmesi hususunda bütün aklı başında insanlar görüş birliği hâlindedir. Öyle ki, bu konuda farklı görüşte olan iki kişiye bile rastlanmaz.

* Yukarıda söylediğimiz gibi güzellik, edebin dayanaklarındandır ve değişik toplumların kendilerine has maksatlarına göre farklılık gösterir. Bundan, toplumların edep kurallarının birbirinden farklı oluşunun zorunlu olduğu sonucu çıkar. Buna göre edep her toplumun aynası gibidir; o toplumun genel ahlâk özelliklerini yansıtır. Bu ahlâk özelliklerini ise, o toplumların hayattaki amaçları düzenler ve onları toplumlarındaki faktörlerle, bir bölümü tabiî ve bir bölümü tesadüfî olan değişik faktörler içlerine, vicdanlarına yerleştirir.

Buna da dikkat etmek gerekir ki, edep kuralları ile ahlâk kuralları aynı şey değildir. Çünkü ahlâk kuralları, nefislerde yerleşen köklü ruhî melekeler iken; edep kuralları, yansımalarını insanın değişik nefsî sıfatlardan kaynaklanan davranışlarında gösteren güzel görünümlerdir. Bu ikisi arasında da büyük fark vardır. Buna göre edep kuralları, ahlâk kurallarından kaynaklanır ve ahlâk kuralları da toplumun özel gayesiyle uyum içinde olan gereklerindendir. Bu durumda insanın davranışlarında gözeteceği edep kurallarını belirleyen faktör, hayatında peşinden koştuğu amaçtır. Bu amaç insanın nefsi için bir çizgi çizer ve insan hayatı boyunca ve amacına yaklaşma sürecinde herhangi bir davranışta bulunurken o çizginin dışına çıkmaz.

Yazdır