چرا فقط چهار تا؟!

در زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مردم در مورد مسائل دینی و غیر دینی به حضرت مراجعه می کردند و از ایشان سوال می نمودند. بعد از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) امت اسلامی نزد صحابه می رفتند و در امور خود سوال می نمودند. وضع به همین منوال بود و مردم محدودیتی در تقلید و سوال از اشخاص خاصی نداشتند بلکه وظایف شرعی خود را از متخصصان در مسائل دینی پرسش می نمودند. چه عاملی سبب شد از این مقطع تاریخی به بعد مردم موظف باشند تنها به یکی از چهار مذهب فقهی تمسک نمایند و از آنها تقلید کنند و حق نداشته باشند از دیگران پرسش نمایند؟!!! در این نوشتار کوشش می شود عوامل موثر در انحصار اجتهاد در میان اهل سنت در چهار مذهب فقهی مورد بررسی قرار گیرد.

عوامل حصر اجتهاد

در سبب حصر اجتهاد در 4 مذهب فقهی نزد اهل تسنن توجیهات متعددی آمده است که به برخی از آنها  اشاره می کنیم. البته ممکن است دلایل بسیار دیگری نیز موجود باشند که خود اهل سنت بدان ها معترفند اما در این مقاله کوتاه تنها به برخی از آنها اشاره می کنیم که به نظر می رسد از سایر دلایل مهم تر باشند.

عوامل سیاسی و حصر اجتهاد

بسیاری از خلفای عباسی به خصوص از متوکل عباسی به بعد، جمود فکری را در حوزه های فکری گسترش می دانند و به هیچ روی اجازه نمی دادند در مسائل مختلف مباحثه و مناظره صورت بگیرد. به همین سبب کسی اجازه نداشت بر علمای سلف و ارباب فقه چهارگانه ایراد و اشکالی را وارد نمایند و همه باید آن را می پذیرفتند. این موضوع سبب شد اجتهاد تنها در همان چهار مذهب فقهی منحصر گردد و سایر فقها اجازه عرض اندام نداشته باشند.

تعصبات مذهبی و حصر اجتهاد

از دیگر عوامل حصر اجتهاد تعصب مذهبی است. از آن جا که این چهار مذهب مقلّدین بیشتری داشتند و از طرفی شاگردان نسبت به آراء اساتید خود تعبد و تعصب نشان می دادند لذا در مقابل آنها خضوع کرده و دیگر اظهار نظری خلاف فتواها و مبانی اجتهادی آنها صورت نگرفت تا جایی که سایر مذاهب رفته رفته در جامعه اهل سنت به فراموشی سپرده شدند.

وحدت رویّه در حکم قضایی

از دیگر دلایل حصر اجتهاد آن بود که خلفا برای تصدی پست قضاوت در ابتدا از مجتهدان استفاده می کردند و آنان هر کدام به اجتهاد خود حکم می دادند، برای وحدت رویّه در حکم از مقلدان خاصی استفاده می کردند که بیشتر از همه پیرو دارند و به این طریق فتواها و نظرات این چهار فقیه در جامعه اسلامی گسترش پیدا کرد که صاحب پیروان بیشتری نسبت به سایرین بودند.

بزرگی شخصیت علمی

از جمله عوامل مهم که سبب توقف رشد فقاهت و اجتهاد نزد اهل تسنن است بزرگی و عظمت یک شخصیت علمی است که بعد از عصر روسای مذاهب چهارگانه فقهی اهل سنت اثر خود را به طور ملموس در جامعه اهل سنت و حوزه علمی آنان گذاشت و به دلیل اعجاب بیش از اندازه نسبت به عملکرد فقهی آنان سایرین قدرت اظهار نظر و مخالفت در مقابل آنها را از دست دادند. به این ترتیب حاکمیت مطلق از آن چهار مذهب گردید.

اهل تسنن و مذاهب چهارگانه فقهی

ثمره آنچه روی داده است این است که در جامعه اهل تسنن به دلایلی که ذکر شد و شاید دلایل بسیار دیگری که مجال پرداختن بدان‌ها نبود، دچار رکود و خمودگی در امور فقهی و فقاهتی گردیده است و به صورت مقلّد بسته در انحصار چند مذهب باقی مانده است و دیگر باب اجتهاد برای دستیابی به مسائل جدید و روز نزد ایشان بسته است؛ نعمتی که علماء شیعه با همه فرازها و نشیب ها آن را حفظ کرده و زنده نگه داشته اند و نگذاشته اند باب اجتهاد پویا بسته شود. از همین روست که در هر دوره ای مجتهدان جدیدی در جامعه شیعه ظهور می کنند و انحصار اجتهاد را در جامعه تشیع نداریم.

نتیجه گیری

دلایل سیاسی خاصی منجر به انحصار مراجع پاسخگوی دینی در چهار مذهب فقهی در جامعه اهل تسنن گردید که سبب شده است باب اجتهاد پویا بر روی ایشان بسته شود.

فهرست منابع و مآخذ

1- شیعه شناسی و پاسخ به شبهات- علی اصغر رضوانی- ج دوم- ص 614- 611.

2- المنتظم- ج 14- ص 353

3- عبد الرزاق بن فوطی- الحوادث الجامعة - ص 217.

4- مصطفی احمد رزقء- المدخل الفقهی- ج 1- ص 179- 177.

5- الاصول العامة للفقه المقارن- سید محمد تقی حکیم- ص 480.

6- خلاصة التشریع- عبدالوهاب خلاف- ص 342.