İran Sanatları-6

İRAN’DA HALI VE HALI DOKUMACILIĞI

Uzmanlara göre İran halısı üç temel özelliğe sahiptir; dokumada yüksek kalitede saf yün kullanılması, kendine özgü güzel ve nadide desenleri ve saf yün ya da ipeğin çoğunluğu bitkisel olan doğal boyalarla boyanması sonucu elde edilen göz alıcı renkleri.

Yıllık halı üretiminin büyük bölümünü, cm2’de en fazla 35 düğüm bulunan halılar teşkil etmekte ve gerek yurt içi, gerekse yurt dışında yoğun bir taleple karşılanmaktadır. Araştırmalar İran koyunlarından elde edilen yünlerin kıvrım kabiliyeti, kalınlığı ve liflerinin uzunluğu nedeniyle bu çeşit halıların dokunması için en uygun yün olduğunu göstermektedir.

Evet; düğümlü bir yaygı olan ve dikey veya yatay tezgahlarda dokunan halının yapımında tarak, makas, bıçak, tığ vb. sınırlı sayıda araç kullanılır. Halı Fars dokuması (Fars düğümü / asimetrik düğüm) ve Türk dokuması (Türk düğümü / simetrik düğüm) olarak iki teknikle ve kilimin aksine genellikle bir model esas alınarak dokunur. Gerçekte halı dokuyucusunun çalışma programı olan bu model üzerinde geleneksel motifler ve desenler arzu edilen renklerde, küçük kareler halinde resmedilmiştir. İran halılarının desenleri iki ana gruba ayrılır; düz çizgili (geometrik) desenler ve yuvarlak çizgili desenler.

Klasik İran halı desenlerinin sayısı binden fazladır ve İran halı modelistlerinin yaratıcılığı sayesinde bu eşsiz desenlerin sayısı günden güne artmaktadır. Bu yüzden dünyada halı konusunda söz sahibi olan Çin, Hindistan, Pakistan ve Türkiye gibi ülkeler de İran halı desenlerinden faydalanmışlardır. Uzmanlar İran’ı “halı deseni cenneti” olarak tanımlamaktadırlar.

Ülkemizin 28.000 köyünde, bütün şehirlerinde ve göçebe aşiretlerin yaşadığı tüm bölgelerde halı dokunmaktadır. İran İstatistik Merkezinin 1993 yılı verilerine göre 1.571.988’i kadın, 307.890’ı erkek toplam 1.879.878 kişi halı dokuma işiyle meşguldür. İlgili yan meslekler de düşünüldüğünde bu zenaatten geçimini veya geçiminin bir kısmını sağlayanların sayısı 8-10 milyon kişi olarak tahmin edilmektedir.

Yine 1993 yılı verilerine göre İran’ın yıllık halı üretimi 7,5 milyon m2 olarak belirtilmiştir ancak, uzmanlar İran’ın yıllık halı üretim kapasitesinin 12-15 milyon m2 olduğu görüşündedirler.

İran 1993 yılında 2 milyar dolardan fazla döviz getirisi olan 36,2 bin ton halı ihraç ederek, % 31’lik oranla dünya el halısı piyasasında ilk sırayı almıştır.

İran’ın en önemli halı dokuma merkezleri Azerbaycan, İsfahan, Kaşan, Horasan, Kürdistan, Erak, Kirman, Fars, Çaharmahalo Bahtiyari ve Türkmensahra bölgeleridir.

Son yirmi yıl zarfında, çeşitli bölgelerde halı üzerine eğitim ve iyileştirme programlarının uygulanması, kullanılan araç gereçlerin ıslahı, yeni şekillerde (yuvarlak, kare, köşegen) ve çok büyük boyutlarda (1200-1500 m2) halıların üretimine yönelik çalışmalar ve ülke içinde ve dışında fuarlara katılımlarla bu sanatın/zanaatın gelişmesine zemin hazırlanmıştır. Üniversitelerde 2-4 yıllık halı bölümlerinin oluşturulmasıyla bu köklü sanatı aydınlık bir gelecek beklemektedir.

Yazdır